عوامل موثر بر توسعه گردشگری
رقابت در جهت توسعه گردشگری پایدار با توجه به ارائه نیازهای گردشگران، باید مورد اهمیت و برنامه‌ریزی مدیریت گردشگری و مدیریت شهری قرار گیرد. گردشگری مجموعه و نظامی از عناصر به هم پیوسته می‌باشد که در تمامی مراحل با هم در تعامل می‌باشند. از جمله این عناصر، زیرساخت‌ها می‌باشند که از نقشی حیاتی در فرآیند گردشگری و توسعه آن برخوردارند.
آنچه که در توسعه زیرساخت‌ها قابل توجه است، استفاده جامعه میزبان از این تسهیلات است. بدین گ ونه توسعه گردشگری منجر به توسعه فرابخشی در جامعه میزبان بخصوص جوامع شهری شده و میزان رضایت از زندگی مردم بومی را افزایش می‌دهد، در واقع، کاربردهای چن منظوره زیرساخت‌ها در گردشگری می‌تواند به پرداخته هزینه زیرساخت‌ها که منافع اقتصادی- اجتماعی گردشگری را در بر می‌گیرد یاری رساند. تسهیلات و تجهیزات گردشگری عامل جذب گردشگر به شهر نیست اما به عنوان یکی از زیرساختهای مهم گردشگری مطرح می‌شود و نقش مهمی در افزایش ماندگاری و رضایت گردشگران دارد. نظر به اهمیت موضوع در این مقاله عوامل موثر بر توسعه گردشگری بررسی شده است.
اهمیت بحث توسعه گردشگری
آمارها نشان از اهمیت گردشگری و بالطبع توسعه گردشگری دارد. گردش مالی صنعت گردشگری جهان در این سده از گردش مالی بخش صنعت فراتر خواهد رفت و در چند سال آینده دست کم به ۲ تریلیون دلار خواهد رسید. در این فرآیند، دستیابی کشورهایی که از جاذبه‌های وسیع گردشگری برخوردار هستند به یک درصد ارزش گردش مالی این صنعت، سالانه درآمدی حدود ۲۰ میلیارد دلار ایجاد خواهد کرد.
در همین راستا آثار مستقیم حاصل از صنعت گردشگری، با احتساب حدود ۶ درصد از GDP جهانی در این صنعت، نمایانگر تخصیص یک شغل از هر ۱۵ شغل به این صنعت در آینده‌ای نزدیک بوده و در صورتی که آثار و منافع غیر‌مستقیم نیز مد نظر قرار گیرد حدود ۱۰ درصد از GDP جهان و یک شغل از هر ۹ شغل در این صنعت ایجاد خواهدشد. با وجود اهمیت بی‌بدیل صنعت گردشگری در توسعه و شکوفایی اقتصادی، سیاست‌گذاری‌های مناسبی در خصوص ارتقاء آن در کشورمان صورت نپذیرفته و عمده تلاش‌های مربوط به توسعه صنعت گردشگری در دهه‌های اخیر، معطوف به رهیافت‌های تشویقی و تبلیغاتی و یا به عبارتی تقاضا محور بوده اند.
عوامل موثر بر توسعه گردشگری ایران
برای اقتصادهایی نظیر اقتصاد ایران، این رقم قابل توجه است و می‌تواند تمامی فعالیت‌های اقتصادی را تحت تأثیر قرار دهد. با این وجود برای دستیابی به چنین درآمد قابل حصولی می‌بایست برنامه‌ریزی جامعی صورت گرفته و سرمایه‌گذاری‌های مناسب در زمینه‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری این صنعت صورت پذیرد. بررسی مقایسه‌ای گردشگران داخلی و خارجی در این صنعت نیز بیانگر اهمیت این صنعت در توسعه اقتصاد داخلی کشورها است به گونه‌ای که بر اساس آمار منتشره از سوی سازمان گردشگری جهانی، نسبت گردشگران داخلی به خارجی، نسبت ده به یک را نشان می‌دهد.
کشور ایران با داشتن جاذبه‌های گردشگری (تاریخی، مذهبی، طبیعی) به لحاظ عدم اتخاذ سیاست‌های مؤثر در این بخش، هنوز نتوانسته است به سهم مناسب خود در بازار گردشگری جهان دست یابد و این امر سبب شده است تا بسیاری از معضلات اقتصادی- اجتماعی کشور که می‌تواند با توسعه گردشگری مرتفع گردد، همچنان پابرجا بماند.
در این راستا بیشتر هدفگذاری‌ها و وضع دستورالعمل‌های اجرایی معطوف به خصوصی‌سازی واحد‌های اقامتی، تبلیغات جهانگردی، آموزش نیروی انسانی، سیاست‌های تشویقی ساخت تأسیسات ایرانگردی و جهانگردی، تخفیف‌های مالیاتی و… بوده که بیشتر جذب تقاضا را مد نظر قرار داده است، در حالی که چالش‌های پیش روی این صنعت، نه تنها استحکام و تداوم بیشتر سیاست‌های جانب تقاضا را طلب می‌کند، بلکه سیاست‌گذاری ابعاد عرضه و سازماندهی ساختار فعالیت بنگاهها را می‌طلبد.
پرسشنامه توسعه گردشگری
ابعاد: زیرساختهای گردشگری، توان اقتصادی، توان طبیعی، تسهیلات گردشگری، توان جمعیتی-اجتماعی
تعداد سوالات: ۱۸ گویه با طیف لیکرت پنج درجه
روایی و پایایی: دارد
منبع: استاندارد و بومی
برای مطالعه بیشتر پرسشنامه توسعه گردشگری را مطالعه کنید.
عوامل موثر بر توسعه گردشگری
در این قسمت از این پژوهش، مهمترین معیارهای میزبان که بعنوان عوامل موثر بر توسعه گردشگری در مناطق توریستی شناسایی شده اند را به همراه زیرمعیارهای مربوط به آنها بیان می‌کنیم. مهمترین این تسهیلات، مراکز اقامتی- پذیرایی، حمل و نقل و وسایل ارتباطی، تبلیغات و فرهنگ می‌باشد که به همراه جاذبه‌ها می‌توانند باعث رونق گردشگری منطقه شوند.
ابعاد موثر بر توسعه گردشگری
توان طبیعی یکی از مهمترین و در واقع نخستین عامل موثر بر توسعه گردشگری در مناطق توریستی است که خود از اجزای مختلفی تشکیل شده است. موقعیت خاص استراتژیک یک منطقه یکی از زیرمعیارهای مهم توان طبیعی در مناطق توریستی است. منظور از موقعیت خاص استراتژیک، مکان جغرافیایی منحصر بفرد منطقه گردشگری است که آن را از سایر مناطق متمایز می‌سازد. قرارگیری در نزدیکی دریا، موقعیت کوهستانی، ارتفاع بسیار بالا یا پایین منطقه، نزدیکی به مناطق نفت خیز، نزدیکی به جزایر و غیره همگی عواملی هستند که به یک منطقه توریستی، موقعیت خاص استراتژیکی اعطا میکنند.
قرارگیری در نزدیکی خط استوا یکی از مثال‌های مشهود در رابطه با تاثیر موقعیت استراتژیک یک منطقه در جذب گردشگر است. اسناد تاریخی، سفرنامه‌های مکتشفین، کتاب‌های درسی، گزارشات روزنامه‌ها و حتی فیلم‌های سینمایی همگی باعث شده اند که بسیاری از مردم به مناطق حاره و استوایی علاقه‌مند شوند. مناطق استوایی همواره با بارانهای شدید موسمی، تنوع حشرات مختلف، پوشش گیاهی متراکم، نخل‌های بلند، حیوانات کوچک و بزرگ و غیره در ذهن مردم تداعی می‌شود و به همین دلیل بسیاری از مردم علاقه دارند که از نزدیک از این مناطق دیدن کنند.
مناطق بندری نیز بدلیل شرایط خاصی که دارند همواره مورد توجه گردشگران بوده اند. بسیاری از مناطق توریستی دنیا در نواحی بندری و مناطق نزدیک به دریا شکل گرفته اند. بنادر به خصوص در دهه‌های میانی قرن بیستم که مسافرت با کشتی بسیار رایج بود، از اهمیت بالای گردشگری برخوردار بودند زیرا از یکسو تسهیلات حمل و نقل در این مناطق وجود داشت و از سوی دیگر گردشگران با طیف وسیعی از مردم نواحی مختلف اعم از بازرگانان نقاط دور دست، کاشفان، پژوهشگران و همینطور گردشگرانی از سایر مناطق دنیا آشنا می‌شدند.
جاذبه‌های گردشگری
جاذبه‌های گردشگری دومین معیار تعیین کننده توان طبیعی یک منطقه برای ترویج صنعت گردشگری است. جاذبه‌های گردشگری شامل عوامل طبیعی و همچنین مصنوعات دست‌ساز انسان مانند ابنیه تاریخی، برج‌های بزرگ و غیره می‌باشد که همواره بعنوان نخستین عامل جذب گردشگر مطرح بوده است. اهمیت و قدمت جاذبه‌های گردشگری بعنوان عامل توسعه توریسم تا حدی است که بسیاری از مردم بدون این که نگاه آکادمیک و علمی به قضیه گردشگری داشته باشند،
جاذبه‌های گردشگری را تنها عامل موفقیت و توسعه توریسم در یک منطقه می‌دانند. وجود حیات وحش و مناطق بکر جنگلی یکی دیگر از عوامل تعیین کننده توان طبیعی یک منطقه است. توجه و علاقه فراوان گردشگران به طبیعت و حیوانات منجر به شکل‌گیری نوع خاصی از گردشگری به نام گردشگری حیات وحش شده است. از لحاظ تاریخی، علاقه انسان به حیوانات آنقدر زیاد بوده است که این دو (انسان و حیوان) همواره در کنار یکدیگر زندگی کرده اند. رابطه بین انسان و حیوانات به اشکال مختلفی است؛ بشر از حیوانات برای مقاصد مختلفی چون تامین غذا، تهیه پوشاک و پناهگاه، تحقیقات علمی و پزشکی، ورزش و سرگرمی و یا برای اتصال به دنیای طبیعی استفاده کرده است.
جهان بینی طبیعت محور
جهان بینی طبیعت محور یکی از عواملی است که همواره گردشگران را به سمت جاذبه‌های طبیعی و حیات وحش سوق داده است. در این جهان بینی، طبیعت برای تمامی گونه‌های موجودات زنده است و انسان نیز از این حلقه جدا نیست. بعقیده برخی از پژوهشگران، انسان به طبیعت نیاز دارد ولی طبیعت نیازی به انسان ندارد. وی معتقد است برخی از اشکال رشد اقتصادی مفید و برخی نیز برای طبیعت مضر هستند. لذا باید برنامه‌ریزی طوری باشد که رشد اقتصادی انسان به قیمت از دست رفتن منابع طبیعی تمام نشود.
جاذبه‌های طبیعی یا اکولوژیک شامل طیف وسیعی از پارامترها می‌شود که ممکن است بر کل اکوسیستم (مثلاً جنگل‌های بارانی یا صخره‌های مرجانی) یا تنها بر برخی از اجزای اکوسیستم تاکید داشته باشد. در حالت اخیر که تداعی‌کننده نگاه مولفه محور است توریست‌ها منحصراً به اجزای خاصی از محیط زیست مثلاً پانداهای غول پیکر (چین) یا گوریل‌های کوهستانی (رواندا و اوگاندا) جذب می‌شوند.
در برخی موارد گیاهان غول پیکری چون درخت سکویا یا گیاه رافلزیا (بزرگترین گل دنیا) در اندونزی بعنوان عامل جذب گردشگر عمل میکنند. از سوی دیگر انسان همواره به مشاهده از نزدیک حیوانات علاقه‌مند بوده است. همچنین بسیاری از مردم دوست دارند که حیوانات خطرناکی چون گونه‌های شکارچی و گیاهخواران مهاجم (مثلاً کرگدن) را از نزدیک ببینند. این نشان می‌دهد که چرا مشاهده حیات وحش در اکوسیستم‌های ساوان آفریقا اینقدر محبوبیت دارد.
مصنوعات بشری
نیز دسته‌ای دیگر از جاذبه‌های طبیعی یک منطقه توریستی را تشکیل می‌دهند. علت اینکه تعداد بسیار زیادی از مردم از دهه‌ها پیش تاکنون به مصر سفر میکنند این نیست که این کشور آب و هوای مطلوب یا جنگل‌های اسرارآمیزی دارد، آداب و رسوم مردم مصر نیز چندان برای گردشگران اروپایی جذاب نیست؛ گردشگران فقط به یک دلیل به مصر سفر میکنند: آنها می‌خواهند اهرام را ببینند. برج ایفل فرانسه، دیوار چین، برج پیزا در ایتالیا، بقایای جنگ جهانی دوم در لهستان، دهکده باستانی ماچوپیچو در بولیوی، آثار به جا مانده از قبیله آزتک در مکزیک، تاسیسات استون هنج در بریتانیا، مسجد ایاصوفیه در استانبول، مجسمه هرکول در یونان و غیره همگی مثال‌هایی از ساخته‌های دست بشر هستند که امروزه بعنوان مهم ترین جاذبه‌های گردشگری مطرح هستند.
در داخل کشور ایران نیز بناها و جاذبه‌های دست ساز بشری زیادی وجود دارند که در استانهای مختلف کشور بعنوان جاذبه‌های گردشگری مطرح می‌باشند. از جمله این موارد میتوان به قلعه پرتغالی‌ها در جنوب، بازار وکیل در استان فارس، سی و سه پل در اصفهان، حمام فین کاشان، مقبره نادرشاه افشار در خراسان، ارگ بم در استان کرمان، پل ورسک در مازندران و غیره اشاره کرد. بدین ترتیب با داشتن چنین منبع غنی از آثار تاریخی و باستانی که به منزله جاذبه‌های مهم گردشگری عمل میکنند.
سومین شاخص توان طبیعی، آب و هوا و اقلیم منطقه است. آب و هوا تاثیر زیادی در جذب گردشگر به خصوص در حوزه گردشگری طبیعی (اکوتوریسم) و گردشگری درمانی دارد. بسیاری از گردشگران با اهداف درمانی ترجیح می‌دهند که به مناطقی مسافرت کنند که شرایط آب و هوایی خاصی دارد. بعنوان مثال، مناطقی که دارای آب و هوای خشک و رطوبت نسبی پایینی هستند مورد توجه بیماران مبتلا به امراض تنفسی قرار می‌گیرند. البته لازم به ذکر است که آب و هوا تنها عامل محرک در مسافرت گردشگران درمانی نبوده و عوامل دیگری چون سواحل ماسه‌ای یا چشمه‌های آب گرم نیز تاثیر بسزایی در جذب گردشگران درمانی ایفا میکنند.
امکانات اقامتی
گردشگری یک پدیده اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی است که متضمن خروج افراد از سرزمین مادری و مسافرت به مکان جدیدی می‌باشد. صرف نظر از این که گردشگری با چه هدفی انجام می‌شود اما دو نیاز مشترک تمامی گردشگران، مکانی برای اقامت و غذایی برای خوردن می‌باشد. مکان اقامت پایگاه اصلی گردشگران است که از آن جا توریست می‌تواند فعالیت‌های دیگری مانند بازدید از اماکن گردشگری و یا کارهای تجاری خود را انجام دهد. اقامت یا اسکان همواره بزرگترین و همگانی ترین زیربخش اقتصاد گردشگری می‌باشد. به غیر از چند مورد استثناء، گردشگران همیشه نیازمند جایی برای استراحت و تجدید قوا هستند که این مکانهای اقامتی ممکن است در طول مسیر و یا در محل مقصد مورد استفاده قرار گیرد.
در رابطه با اهمیت تسهیلات و امکانات اقامتی، کوپر و همکاران بیان کرده اند که :” وقتی گردشگران شروع به مسافرت میکنند، در اغلب مواقع به توعی از امکانات اقامتی برای استراحت و تجدید قوا در حین مسیر نیاز دارند. بنابراین، بنظر می‌رسد که اقامت نایز دائمی هرگونه مسافرتی است. در طول تاریخچه گردشگری و مسافرت، همواره میتوان ردپایی از تسهیلات اقامتی را مشاهده کرد. نوع و ساختار محل سکونت بر حسب اندازه و تسهیلات موجود متفاوت است اما هدف اصلی همه آنها ایجاد مکانی برای سکونت گردشگران است”.
امکانات اقامتی را میتوان بر اساس قیمت، مکان، نوع بازدیدکنندگان و نوع خدمات ارائه شده به صور مختلف طبقه‌بندی کرد. در این رابطه میتوان به هتل‌های گران قیمت پنج ستاره تا هتل‌های بسیار کم هزینه؛ و یا کمپ‌های ارزان قیمت یک ستاره تا کمپ‌های پنج ستاره اشاره کرد. در مورد اخیر، گردشگران می‌توانند بر اساس هزینه‌ای که پرداخت میکنند، از امکانات مختلفی استفاده نمایند. امکانات اقامتی را میتوان بر حسب موقعیت جغرافیایی نیز دسته بندی نمود. برخی از امکانات اقامتی در شهرها و برخی در حومه شهر و نواحی روستایی وجود دارند. همچنین بر اساس نوع بازدیدکننده نیز مکانهای مختلفی برای اسکان وجود دارد.
توان اجتماعی
گردشگری از دیرباز با اشکال متنوع در جوامع بشری بر اساس انگیزه، اصل سفر و جابجایی، سیر تکاملی خود را طی کرده است. تحول اساسی در گردشگری را با انقلاب صنعتی که تحول شگرفی در زندگی و به خصوص حمل و نقل به وجود آورد، میتوان شناخت. امروزه فعالیت‌های گردشگری به عنوان بخش چهارم فعالیت‌های انسان پس از کشاورزی، صنعت و خدمات محسوب می‌شود مدیریت پایدار گردشگری به دنبال بهبود کیفیت زندگی ساکنان محلی در مناطق گردشگری از طریق بهینه سازی منافع اقتصاد محلی، حفاظت از محیط طبیعی و انسان ساخت و فراهم آوردن تجارب مناسب برای بازدیدکنندگان است.
این امر مستلزم توجه نظام‌مند به ابعاد فنی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، تاریخی و زیست‌محیطی، در حرکت به سوی استفاده از جاذبه‌های گردشگری مطابق با نیاز امروز و حفظ و ماندگاری این منابع برای آیندگان است. بر این اساس، تاثیر عوامل اجتماعی و توان اجتماعی جامعه مقصد نقشی کلیدی در توسعه توریسم خواهد داشت. توان اجتماعی عبارتست از مجموعه ویژگی‌های اجتماعی و جمعیت شناسی که بر توسعه صنعت گردشگری تاثیر می‌گذارند. صنعت گردشگری صنعتی است که مستیماً با انسان‌ها (گردشگران و بومیان منطقه مقصد) سر و کار دارد، لذا جای هیچ تعجبی نیست که توان اجتماعی و مقولات جماعه‌شناختی نقش کلیدی در آن ایفا کنند.
مشارکت دولت و برنامه‌های دولتی در توسعه صنعت گردشگری یکی از عوامل اجتماعی تاثیرگذار در توسعه توریسم است. دولت نه تنها با اتخاذ تصمیمات و سیاست‌گذاری‌های کلان نقش مهمی در توسعه گردشگری دارد، بلکه در برخی موارد به صورت مستقیم در اجرای یک برنامه گردشگری نقش ایفا می‌کند. امروزه شاهد نوع جدیدی از گردشگری به نام گردشگری اجتماعی هستیم. گردشگری اجتماعی نوعی از گردشگری است که با کمک دولت و سازمان‌های ذیصلاح انجام می‌شود و گردشگرانی را که خود به تنهایی قادر به تأمین هزینه‌های مسافرت نیستند، مدد می‌رساند. در این نوع گردشگری هزینه‌های سفر عموماً توسط اتحادیه‌های کارگری، دولت، شرکت‌های حمل و نقل عمومی، هتل‌ها یا انجمن‌ها تأمین می‌گردد. بنابراین در گردشگری اجتماعی کسانی که مورد یاری قرار می‌گیرند عبارتند از: گروههایی از افراد با درآمد پایین، سن بالا یا کارکنان سازمان‌هایی که کمک هزینه یا بنهای مربوط به تعطیلات به آنها تعلق می‌گیرد.
امکانات زیربنایی
گردشگری نوعی محصول پیچیده مصرفی است که از فرایندی ناشی می‌شود که در آن، گردشگر از خدمات مختلفی (اطالاعات، قیمتهای نسبی، حمل و نقل، امکانات اقامتی، خدمات تفریحی) حین بازدید از مقصد استفاده می‌کند. عوامل سیاسی و اجتماعی و ویژگی‌های ساختاری دیگری هستند که بر تجربه گردشگری تاثیر گذاشته و ماهیت محصول مقصد گردشگری را تعیین میکنند.
زیرساختهای مختلف میزبان در نوعی تعامل با هم هستند که نهایتاً تجربه گردشگری را تعیین می‌نمایند. امکانات زیربنایی نقش مهمی در توسعه این صنعت در مناطق توریستی ایفا میکنند. یکی از مهم ترین زیرساختهای گردشگری، هتل‌ها و مراکز اقامتی هستند که در رابطه با آنها در بخش‌های پیشیین به تفصیل صحبت شد.
مراکز اقامتی را به همراه غذا دو عامل مشترک در بین تمامی گردشگران معرفی کرده و بیان کردند که اماکن اقامتی و هتل‌ها مهمترین پیش نیاز برای توسعه صنعت گردشگری می‌باشند. تسهیلات حمل و نقل یکی دیگر از زیرساختهای گردشگری هستند که نقشی اساسی در توسعه صنعت توریسم ایفا میکنند. از آنجا که در جریان فرایند گردشگری، فرد از یک نقطه به نقطه دیگری نقل مکان می‌کند بنابراین ضروری است که وسایل حمل و نقل مناسبی برای وی فراهم شود. وجود وسایل نقلیه مناسب، تمایل گردشگران برای سفر به منطقه مورد را بیشتر می‌کند.
شاید یکی از تسهیلات مهم برای گردشگران، آسانی ورود به یک کشور یا منطقه باشد تعداد و موقعیت مکانی فرودگاه‌ها، بندرها و توسعه جاده‌ها و دیگر شبکه‌های حمل و نقل از اهمیت اساسی برخوردار است. گردشگران گاهی برای رسیدن به مقصد و بازگشت ازطریق ترکیبی از حمل و نقل هوایی – دریایی یا هوایی – زمینی بهره می‌برند. همچنین معمولاً گردشگران مبادی ورودی – خروجی مختلفی را در بازدید از یک مقصد انتخاب میکنند که هر یک از آنها ویژگی‌ها و ساختار خاصی دارند.
خلاصه و جمع‌بندی
در مجموع میتوان اینگونه بیان کرد که وجود زیرساختهای مناسب در هر مکان از قبیل راه، بهداشت، مخابرات، آب، برق، تلفن، و بخصوص امنیت در جلب رضایت گردشگران اهمیت بسیار بالایی دارد. مشارکت مردم بومی در توسعه گردشگری یکی از معیارهای اصلی توان اجتماعی است. بدیهی است که اگر بومیان منطقه دیدگاه درستی از صنعت توریسم نداشته باشند، خدمات مناسبی نیز به گردشگران ارائه نخواهند کرد و یا حتی در برخی موارد ممکن است گردشگران را بعنوان افراد مهاجم و غاصب در نظر بگیرند. در این شرایط توسعه صنعت توریسم در منطقه با چالش‌های جدی رو به خواهد شد.
وجود فرصت‌های شغلی مرتبط با گردشگری بدون شک یکی از ارکان توسعه توریسم در مناطق توریستی می‌باشد. از جمله مشاغل مرتبط با گردشگری میتوان ساخت و ساز هتل‌ها، پانسیون‌ها و مراکز اقامتی، دفاتر و آژانس‌های تفریحی و گردشگری، فروشگاه‌های عرضه کننده محصولات بومی و غیره اشاره نمود. در این شرایط نه تنها افراد بومی هیچ تناقضی در منافع خود با صنعت گردشگری نمی بینند، بلکه گردشگری را فرصتی برای رشد اقتصادی منطقه خود قلمداد میکنند. تدوین استانداردهای گردشگری توسط دستگاه‌های مربوطه، عدم موازی‌کاری در تشکیلات گردشگری، وجود نظان بیمه‌ای مناسب برای گردشگران، استفاده از چهره‌های بنام فرهنگی جهت جذب گردشگر و غیره از دیگر عواملی هستند که توان اجتماعی یک منطقه در جذب گردشگر را تعیین میکنند.